Lê Quý Đôn và các tư tưởng đạo đức của ông

Lª Quý §«n lµ nhµ b¸c häc lín cña thÕ kû XVIII. ¤ng cã tri thøc b¸ch khoa trªn nhiÒu lÜnh vùc khoa häc ®­¬ng thêi. S¸ch cña «ng ®Ò cËp ®Õn rÊt nhiÒu lÜnh vùc kh¸c nhau cña cuéc sèng. ¤ng nghiªn cøu sö häc, x· héi häc, d©n téc häc, v¨n häc, nghÖ thuËt, ng«n ng÷ häc, ®Êt n­íc häc… C¸c t­ t­ëng triÕt häc, v¨n ho¸ häc…, nãi chung lµ khoa häc x· héi vµ nh©n v¨n ®­îc tr×nh bµy trong c¸c tr­íc t¸c cña «ng cã ®Æc ®iÓm kÕt hîp gi÷a ph©n tÝch s©u s¾c vÒ lý luËn vµ ph¶n ¸nh ®êi sèng thùc tÕ. 

S¸ch LÞch triÒu hiÕn ch­¬ng lo¹i chÝ, môc V¨n tÞch chÝ ghi l¹i 16 tr­íc t¸c cña «ng gåm 111 quyÓn. Mçi quyÓn cã thÓ gäi lµ mét phÇn hoÆc lµ mét ch­¬ng lín. §ã lµ: 1. ¢m chÊt v¨n chó, 2 quyÓn; 2. Danh thÇn lôc, 2 quyÓn; 3. DÞch phu tßng thuyÕt, 6 quyÓn; 4. Hoµng ViÖt v¨n h¶i, 10 quyÓn; 5. KiÕn v¨n tiÓu lôc, 12 quyÓn; 6. Lª TriÒu th«ng sö, 30 quyÓn; 7. Liªn ch©u thi tËp, 1 quyÓn; 8. Phñ biªn t¹p lôc, 7 quyÓn; 9. QuÕ §­êng  thi tËp, 4 quyÓn; 10. QuÕ §­êng v¨n tËp; 11. QuÇn th­ kh¶o biÖn, 4 quyÓn;  12. Quèc triÒu tôc biªn, 8 quyÓn; 13. Toµn ViÖt thi tËp, 20 quyÓn; 14. Th­ kinh diÔn nghÜa, 3 quyÓn; 15. TrÝ sÜ Tr­êng v¨n tËp, 4 quyÓn; 16. V©n §µi lo¹i ng÷, 4 quyÓn. Tuy nhiªn, nhiÒu th­ môc ë c¸c th­ viÖn ®· ghi sè tr­íc t¸c cña «ng ®Õn gÇn 50 cuèn. Trong sè c¸c tr­íc t¸c cña «ng, cã nh÷ng cuèn  thuéc vÒ d­ ®Þa chÝ, cã nh÷ng cuèn thuéc vÒ dßng hä vµ cã cuèn «ng chó gi¶i c¸c s¸ch kinh ®iÓn Nho gia. HiÖn nay, cã nhiÒu s¸ch ch­a dÞch sang quèc ng÷, cã s¸ch ®· ®­îc dÞch sang quèc ng÷, cã s¸ch vÉn lµ t­ liÖu ch­a xuÊt b¶n.

1. ¢m chÊt v¨n chó lµ s¸ch chó gi¶i v¨n ©m chÊt - t¸c phÈm cña V¨n X­¬ng ®Õ qu©n, gåm 541 ch÷ khuyªn con ng­êi chøa ©m c«ng ®Ó thùc hiÖn trung, hiÕu, kÝnh, tÝn. Lª Quý §«n ®· chó gi¶i tõng c©u trong 541 ch÷ ®ã víi 35.000 ch÷ H¸n. Nh÷ng chó gi¶i tËp trung nªu lªn nh÷ng quan niÖm, kh¸i niÖm, hµnh vi ®¹o ®øc trªn lËp tr­êng Nho gi¸o.

2. Th­ kinh diÔn nghÜa còng lµ cuèn s¸ch diÔn nghÜa vµ chó gi¶i Kinh th­ cña Khæng Tö, gåm 44.000 ch÷ H¸n bµn vÒ ®¹o trÞ n­íc vµ khuyªn r¨n ®¹o ®øc theo tinh thÇn Nho gi¸o. Lª Quý §«n ®· diÔn nghÜa vµ chó gi¶i trong 99.000 tõ theo h×nh thøc diÔn ch÷, diÔn c©u, ®¸nh gi¸, b×nh luËn.

3. DÞch phu tßng thuyÕt lµ cuèn s¸ch võa vËn dông, võa gi¶i thÝch kh¸i qu¸t t­ t­ëng s©u réng cña Kinh DÞch. Trong LÞch triÒu hiÕn ch­¬ng lo¹i chÝ, môc V¨n tÞch chÝ, Phan Huy Chó ®· nãi r»ng, Lª Quý §«n coi Kinh DÞch lµ s¸ch quan träng trong Lôc kinh v× Kinh DÞch d¹y ng­êi ta söa m×nh, trÞ n­íc, biÕt c«ng viÖc cña trêi ®Êt vµ phÐp t¾c cña mu«n vËt, biÕn ho¸ kh«ng cïng.

4. V©n ®µi lo¹i ng÷, cuèn s¸ch tæng hîp, hÖ thèng ho¸ tri thøc cña nhiÒu ngµnh khoa häc vµ nghÖ thuËt nh­ triÕt häc, kinh tÕ häc, x· héi häc, ®Êt n­íc häc, d©n téc häc, nghÖ thuËt häc, ng«n ng÷ häc… Trong cuèn nµy, Lª Quý §«n ®· trÝch dÉn vµ b×nh luËn tíi 557 cuèn s¸ch cña nhiÒu häc gi¶ lín. Cuèn s¸ch ®­îc hoµn thµnh vµo mïa thu n¨m 1773, n¨m «ng 47 tuæi. V©n ®µi lo¹i ng÷ tøc lµ cá th¬m ®Ó trong s¸ch. Trong lêi tùa cuèn s¸ch, Lª Quý §«n viÕt r»ng: “T«i nh©n ®äc s¸ch mµ trém dßm thÊy ng­êi ®êi x­a ®Òu häc hái nh­ thÕ c¶. Th­êng t«i thÝch lÊy c¸c sù tÝch chÐp trong c¸c truyÖn ký, råi xÕp ®Æt l¹i cã chç theo ý m×nh mµ b×nh luËn, cã chç cø chÐp l¹i nguyªn v¨n, tÝch l©u thµnh bé s¸ch, chia lµm 9 quyÓn, ®Æt tªn lµ lo¹i ng÷”. TiÕn sÜ, nhËp thÞ båi tông TrÇn Danh L©m ®¸nh gi¸ V©n ®µi lo¹i ng÷ lµ bé s¸ch tinh tuý nhÊt trong sè c¸c s¸ch cña Lª Quý §«n. S¸ch ®­îc Lª Quý §«n s¾p xÕp thµnh 9 môc: 1. Lý khÝ; 2. H×nh t­îng; 3. Khu vò; 4. §iÒn vùc; 5. V¨n nghÖ; 6. ¢m tù; 7. Th­ tÞch; 8. SÜ quy; 9. PhÈm vËt.

5. QuÇn th­ kh¶o biÖn lµ t¸c phÈm kh¶o biÖn sö s¸ch Trung Quèc tõ thêi Tam ®¹i ®Õn thêi Nam Tèng. S¸ch kho¶ng 6 v¹n ch÷ H¸n, kh¶o luËn c¸c vÊn ®Ò: thêi thÕ, chÝnh sù, mÖnh trêi, luËt ph¸p, lý vµ thÕ, v­¬ng ®¹o vµ b¸ ®¹o, vÒ sù biÕn ®éng cña lÞch sö, vÒ qu©n sù, vÒ tÇm quan träng cña nghiªn cøu lÞch sö vµ ®¸nh gi¸ c¸c nh©n vËt lÞch sö nh­ TÇn Thuû Hoµng. Cuèn s¸ch ®­îc hoµn thµnh n¨m 1757, n¨m Lª Quý §«n 31 tuæi.

Lª triÒu th«ng sö, KiÕn v¨n tiÓu lôc, Toµn ViÖt thi lôc, QuÕ §­êng v¨n tËp, QuÕ §­êng thi tËp lµ nh÷ng t¸c phÈm Lª Quý §«n ghi chÐp hiÖn thùc lÞch sö ®­¬ng thêi, b×nh luËn c¸c s¸ch hay vÒ v¨n häc, vÒ lÞch sö vµ c¸c s¸ng t¹o th¬ v¨n cña chÝnh t¸c gi¶.

Lª triÒu th«ng sö gåm 30 quyÓn chÐp sù viÖc theo tõng lo¹i, tõng ®iÒu x¶y ra h¬n mét thÕ kû tõ ®êi Lª Th¸i Tæ ®Õn Lª Cung Hoµng. KiÕn v¨n tiÓu lôc viÕt vµo mïa hÌ n¨m C¶nh H­ng thø 38 (1777), lóc Lª Quý §«n ®· 51 tuæi, ghi l¹i nh÷ng ®iÒu m¾t thÊy, tai nghe khi «ng ®i c«ng vô c¸c n¬i. Trong lêi tùa cuèn s¸ch, «ng viÕt r»ng: Phông mÖnh viÖc qu©n bèn ph­¬ng rong ruæi mÆt B¾c, mÆt T©y, mÆt Nam, ®i ®Õn ®©u còng ®Ó ý t×m tßi phµm viÖc g× m¾t thÊy, tai nghe ®Òu dïng bót ghi chÐp, l¹i thªm lêi b×nh luËn s¬ qua, giao tiÓu ®ång ®ùng vµo tói s¸ch, l©u ngµy tÝch tËp, sau míi chÐp thµnh tõng ch­¬ng, chia lµm 9 môc, 12 quyÓn. Cuèn s¸ch ghi l¹i nhiÒu ch©m ng«n vÒ tu d­ìng ®¹o ®øc cña c¸c nhµ nho Trung Quèc vµ ViÖt Nam còng nh­ mét sè nghi lÔ quan träng vÒ triÒu ®¹i Lý, TrÇn, Lª. Cuèn s¸ch còng ghi chÐp ®Þa lý, kinh tÕ c¸c trÊn S¬n T©y, H­ng Ho¸, Tuyªn Quang, giíi thiÖu c¸c nhµ s­ tõ hËu Lª vÒ tr­íc vµ ghi chÐp c¸c ®Òn miÕu, c¸c nh©n vËt lÞch sö, nh÷ng ng­êi cã tµi, cã ®øc. KiÕn v¨n tiÓu lôc võa ph¶n ¸nh trung thùc c¸c t­ liÖu lÞch sö, võa thÓ hiÖn râ quan niÖm ®¹o ®øc vµ nh©n sinh cña Lª Quý §«n.

Tr­íc khi viÕt KiÕn v¨n tiÓu lôc, vµo mïa xu©n n¨m BÝnh Th©n 1776, lóc Lª Quý §«n võa trßn 50 tuæi, «ng ®­îc cö ®i gi÷ chøc HiÖp trÊn xø ThuËn - Qu¶ng. Trong 6 th¸ng «ng ®· hoµn thµnh cuèn Phñ biªn t¹p lôc. Cuèn s¸ch ghi chÐp nói s«ng, thµnh Êp, binh ng¹ch, thuÕ lÖ, nh©n tµi, s¶n vËt cña hai xø ThuËn - Qu¶ng. Qua viÖc ghi chÐp cña Lª Quý §«n, diÖn m¹o kinh tÕ, chÝnh trÞ, nh©n tµi vµ giao l­u v¨n ho¸ cña thÕ kû XVIII ë §µng trong ®­îc kh¾c ho¹ mét c¸ch kh¸ch quan, cã thÓ cho ta hiÓu ®­îc sù trao ®æi hµng ho¸ gi÷a ViÖt Nam vµ ph­¬ng T©y ë §µng trong vµo thÕ kû XVIII.

Toµn ViÖt thi lôc gåm 20 cuèn hîp tuyÓn th¬ ca ch÷ H¸n tõ thêi nhµ Lý ®Õn thêi Hång §øc, ghi chÐp h¬n 2000 bµi th¬ cña 175 t¸c gi¶ vµ 21 bµi khuyÕt danh. Cuèn s¸ch cã tuyªn ng«n kh«ng ph©n biÖt t¸c gi¶ nam n÷ khi tuyÓn chän, nh­ng thùc ra, c¸c t¸c phÈm cña vua chóa th× ®­îc chÐp lªn ®Çu. S¸ch ghi chÐp 6 thÕ kû thi th¬ ViÖt Nam gän gµng, xóc tÝch vµ hoµn chØnh.

QuÕ §­êng thi tËp tuyÓn 500 bµi th¬ cña chÝnh Lª Quý §«n, chia lµm 2 tËp, s¾p xÕp theo hai chñ ®Ò tÆng ®¸p vµ ®Ò vÞnh, chñ yÕu ®­îc «ng lµm trong thêi kú ®i sø Trung Quèc tõ 1760-1763. TËp th¬ kh«ng ph¶n ¸nh t×nh h×nh x· héi, chÝnh trÞ s«i ®éng ë thÕ kû XVIII mµ xóc c¶m vÒ nh÷ng xãm nói, nhµ tranh, ®ång quª, l­ng ®åi, thuë ruéng, c¸nh ®ång, l·o n«ng, th«n xãm, m­a thuËn, giã hoµ. Nh÷ng bµi th¬ trong QuÕ §­êng thi tËp kh«ng chñ yÕu ph¶n ¸nh nguyªn t¾c “v¨n dÜ t¶i ®¹o”, “thi ng«n chÝ” cña nhµ nho khi nãi vÒ nh©n c¸ch vµ khÝ tiÕt víi tïng, tróc, cóc, mai mµ th¬ Lª Quý §«n Ýt t©m sù, Ýt kh¾c kho¶i, lu«n khoÎ kho¾n, b×nh dÞ, t­¬i m¸t, lý t­ëng.

Cã thÓ nãi r»ng, th«ng qua c¸c t¸c phÈm cña m×nh, Lª Quý §«n bµn ®Õn rÊt nhiÒu lÜnh vùc kh¸c nhau cña cuéc sèng. VÒ mÆt chÝnh trÞ - x· héi, «ng cã lý t­ëng vÒ mét trËt tù x· héi cã vua hiÒn, t«i trung cña thêi Nghiªu ThuÊn. VÒ mÆt triÕt häc, «ng theo triÕt thuyÕt cña Tèng Nho, b¶o vÖ häc thuyÕt cña Chu §«n Di, Tr×nh H¹o, Tr×nh Di. Chñ tr­¬ng chÝnh trÞ cña Lª Quý §«n lµ dïng ph¸p trÞ ®Ó x©y dùng vµ cñng cè ®øc trÞ. Tr­íc thêi buæi lo¹n l¹c, nh©n t©m kh«ng ®Þnh, thÕ biÕn kh«ng th­êng, «ng h­íng vÒ nhµ n­íc lý t­ëng Nghiªu ThuÊn, söa ch÷a l¹i chÝnh sù. T­ t­ëng x· héi Êy cña «ng ®­îc ph¶n ¸nh trùc tiÕp trong t­ t­ëng ®¹o ®øc  - t­ t­ëng rÊt næi bËt trong c¸c t¸c phÈm ë mäi thêi kú s¸ng t¹o cña «ng.

Trong sè 12 t¸c phÈm chñ yÕu ®· nªu trªn, t¸c phÈm nµo cña Lª Quý §«n còng bµn ®Õn c¸c vÊn ®Ò c¬ b¶n cña ®¹o ®øc.

Trong ¢m chÊt v¨n chó, Lª Quý §«n ®· bµn rÊt s©u ®Õn hµnh vi ®¹o ®øc, nh÷ng ®iÒu thiÖn vµ nh÷ng ®iÒu ¸c cña con ng­êi trong chÕ ®é phong kiÕn, ®Æc biÖt «ng bµn ®Õn nh©n t©m vµ ®¹o t©m. Theo Lª Quý §«n, nh©n t©m tøc lµ nh©n dôc, ®¹o t©m tøc lµ thiªn lý. Nh©n dôc th¾ng th× lµm ®iÒu ¸c, thiªn lý th¾ng th× lµm ®iÒu thiÖn. ¤ng viÕt r»ng, Th¸nh huÊn cã 65 ®iÒu, ®¹i yÕu ë 8 ch÷: ch­ ¸c m¹c t¸c, chóng thiÖn phông hµnh (Mäi ¸c ®õng lµm, mäi thiÖn nªn theo). Lµm ®iÒu thiÖn gÇn th× b¸o øng ngay cho m×nh, xa th× b¸o øng ®Õn con ch¸u. Tr¨m phóc ®­a tíi, ngh×n lµnh nhãm l¹i. Lµm ®iÒu thiÖn th× gia ®×nh ph¸t léc, ®Êt n­íc phong tôc tèt lµnh, thiªn h¹ bèn câi thanh b×nh.

Theo Lª Quý §«n, b¶n tÝnh con ng­êi vèn thiÖn, nh©n v× tËp nhiÔm vËt dôc råi míi ®æi thµnh tÝnh ¸c. VÊn ®Ò c¬ b¶n cña mäi ®¹o ®øc x· héi lµ vÊn ®Ò thiÖn vµ ¸c.

Trong Th­ kinh diÔn nghÜa, «ng b×nh lêi cña Thµnh V­¬ng: Duy nh©n sinh hÇu nh©n vËt h÷u thiÖn. D©n sinh ra tÝnh vèn trung hËu, v× tËp tôc tiªm nhiÔm, vËt dôc c¸m dç nªn tÝnh tèt thay ®æi dÇn thµnh ra kiªu b¹c. Nh­ vËy thiÖn vµ ¸c trong t­ t­ëng ®¹o ®øc cña Lª Quý §«n kh«ng nhÊt thµnh bÊt biÕn. ChÝnh tËp tôc tiªm nhiÔm, vËt dôc c¸m dç, tøc lµ hoµn c¶nh sèng vµ c¸c quan hÖ x· héi ®· lµm biÕn chuyÓn c¸i thiÖn thµnh c¸i ¸c. Trong thêi ®¹i cña m×nh, Lª Quý §«n ®· thÊu hiÓu sù vËn ®éng Êy.

Trong QuÇn th­ kh¶o biÖn, Lª Quý §«n viÕt r»ng, trong mét nÒn ®¹o ®øc mµ c¸c chuÈn t¾c Nho gi¸o thiÕt lËp th× lµm ng­êi ai còng s½n tø ®oan vµ ®ñ ngò th­êng g¾n víi sù vËn hµnh cña ©m d­¬ng, t­ t­ëng sinh ra bëi ngò hµnh. NhÞ khÝ thay ®æi, ngò hµnh biÕn ho¸ lµm thay ®æi mu«n h×nh v¹n tr¹ng tõ trong t©m, trong lßng ®Õn viÖc hµnh ®éng, lµm cho thiªn lÖch c¶ c¸i ®óng vµ c¸i sai, biÕn ®éng næi lªn, côc thÕ ph©n chia. Muèn duy tr× ®­îc c¸i thiÖn vµ kh«ng lµm cho c¸i thiÖn chuyÓn thµnh c¸i ¸c th× ®Êt n­íc ph¶i lµm theo ®¹o, ph¶i cã kû c­¬ng vµ ng­êi ng­êi ®Òu tu d­ìng ®¹o ®øc.

Trong Th­ kinh diÔn nghÜa, Lª Quý §«n cho r»ng, nguyªn nh©n cña mäi biÕn ®æi ®¹o ®øc trong x· héi, tr­íc hÕt lµ do ®¹o biÕn ®æi. §¹o biÕn ®æi tÊt lµm cho ®øc thay ®æi. §¹o gåm ba mèi quan hÖ. 1. Ngò hµnh: lµ c¨n b¶n cña khÝ, ph¸t sinh ®Çy trong trêi ®Êt ®Òu lµ khÝ c¶. Nói s«ng, loµi ng­êi, c©y cá, cÇm thó ®Òu lµ lo¹i cã h×nh mµ ®ñ khÝ. KhÝ ®iÒu hoµ th× ®øc lµnh, khÝ ngang tr¸i th× ®øc xÊu. Mïa xu©n kh«ng cã d­¬ng khÝ th× thuËn ®øc, mïa h¹ kh«ng cã ©m khÝ Èn phôc th× vui lßng ng­êi. Mïa thu kh«ng cã giã rÐt l¹nh vµ mïa ®«ng kh«ng cã m­a rµo nhµ nµo còng b×nh yªn; 2. Ngò sù: lµ chuÈn t¾c cña ho¹t ®éng lÔ, nghÜa uy nghi; 3. B¸t chÝnh: lµ c¸i lý cña nh©n lu©n, nhËt dông th­êng ngµy.

Kû c­¬ng cña ®Êt n­íc lµ phÐp hµnh chÝnh, lµ ®Çu mèi lín, c¨n b¶n ®Ó g×n gi÷ ®¹o ®øc. §Æt chÕ ®é, kû c­¬ng ph¶i thuËn víi ®¹o trêi. V× thÕ, kû c­¬ng vµ ®¹o trêi lµ gèc rÔ cña mäi sù biÕn ®æi ®¹o ®øc trong x· héi. Muèn g×n gi÷ ®­îc ®¹o ®øc tèt lµnh th× tr­íc hÕt ph¶i x¸c lËp kû c­¬ng hîp ®¹o trêi. §¹o trêi vµ ®¹o ng­êi chÝnh lµ c¬ chÕ ®iÒu chØnh thiÖn ¸c trong x· héi.

Tuy nhiªn, theo Lª Quý §«n, thiÖn vµ ¸c lµ ë trong lßng ng­êi, c¸c chuÈn t¾c chØ ®iÒu chØnh tø ®oan, nh¾c nhë ngò th­êng, cßn thùc hµnh ®¹o ®øc kh«ng thÓ t¸ch rêi víi tu d­ìng. KÎ tiÓu nh©n cã ®¹o ®øc xÊu xa, bÇn tiÖn, hay lµm ®iÒu ¸c lµ do sù thiÕu tu d­ìng mµ m¾c ph¶i. Ng­êi qu©n tö nh©n c¸ch kh¸c th­êng, bÇn tiÖn bÊt n¨ng di, uy vò bÊt n¨ng khuÊt lµ do viÖc tu d­ìng ®¹o ®øc mµ nªn.

Trong KiÕn v¨n tiÓu lôc, Lª Quý §«n viÕt r»ng: ng­êi qu©n tö nªn ch¨m lo ®¹o ®øc. Dôc väng kh«ng nªn bu«ng láng, t©m chÝ kh«ng nªn tù m·n, ph¶i biÕt chÕ dôc, biÕt giíi h¹n vµ biÕt c¸ch dõng míi tr¸nh ®­îc ®iÒu ¸c. KÎ sÜ thanh cao, c­ xö hîp ®iÒu nh©n, n¾m v÷ng ®­îc ®iÒu nghÜa, trong bông gi÷ v÷ng ®¹o ®øc, lîi léc kh«ng dç dµnh ®­îc, uy thÕ kh«ng thÓ uy hiÕp ®­îc, suèt c¶ mäi sù vËt thiªn h¹ kh«ng mét vËt g× lµm chuyÓn ®éng ®­îc trong lßng.

Trong V©n ®µi lo¹i ng÷, Lª Quý §«n cho r»ng, ng­êi qu©n tö Ýt ham muèn th× kh«ng bÞ mäi vËt sai khiÕn. KÎ tiÓu nh©n Ýt ham muèn th× gi÷ ®­îc m×nh. KÎ lµm chÝnh sù hÔ thÊy ng­êi ta chª th× ph¶i xÐt l¹i m×nh ngay. Ng­êi qu©n tö ®i lµm quan ph¶i ®ñ 6 ®iÒu: d¹y b¶o ng­êi kÐm, kh«ng ®­îc trÔ biÕng, viÖc ®· qua kh«ng nªn soi mãi, lêi lÏ kh«ng nªn chèng chÕ, ®iÒu bÊt thiÖn kh«ng thÓ bá qua, viÖc hay kh«ng ®­îc nÊn n¸.

Lª Quý §«n coi träng hai ®øc tÝnh cña ng­êi lµm quan, ®ã lµ tÝnh khiªm tèn vµ tiÕt kiÖm. “Chøc vÞ cao mµ kiªu c¨ng lµ do t©m bÞ khÝ chuyÓn di, bæng léc hËu mµ xa xØ lµ do tÝnh bÞ tËp tôc tiªm nhiÔm. Kiªu c¨ng xa xØ lµ bÖnh, cung kÝnh tiÕt kiÖm lµ ph­¬ng thuèc ®Ó ch÷a” (Th­ kinh diÔn nghÜa, quyÓn III).

Thiªn tö cïng c¸c quan khanh ®¹i phu, hµng ngµy ¨n mÆc ®Òu lÊy ë d©n, ng­êi n«ng phu suèt n¨m cÇn cï lao ®éng, kh«ng chót nghØ ng¬i, ®Õn mïa míi cã ®­îc sù vui mõng thu ho¹ch. Thãc g¹o ®em nép vµo kho nhµ n­íc, chøa ®Çy ë kho nhµ vua. Ng­êi ta chØ thÊy ®em ®Õn dÔ dµng, nh­ng mÊy ai biÕt ®­îc tõ ®©u mµ cã. BiÕt ®­îc sù cÊy gÆt gian nan, nghÜ ®Õn vËt lùc kh«ng ph¶i lµ dÔ dµng nªn “dïng cã tiÕt ®é, bá nÕt xa hoa, tinh gi¶m hoang phÝ” (Th­ kinh diÔn nghÜa, quyÓn III).

Khi bµn vÒ c¸c t­ t­ëng ®¹o ®øc, Lª Quý §«n th­êng tr×nh bµy häc thuyÕt cña m×nh ë tÇm vÜ m«. Trong t­ t­ëng ®¹o ®øc cña «ng, ®¸ng chó ý nhÊt lµ t­ t­ëng kÕt hîp ®øc trÞ víi ph¸p trÞ trong trÞ n­íc. Lª Quý §«n th­êng bµn ®Õn ®­êng lèi trÞ n­íc b»ng ®¹o ®øc.

Trong Th­ kinh diÔn nghÜa, khi bµn vÒ ®­êng lèi trÞ n­íc, Lª Quý §«n viÕt r»ng: §­êng lèi trÞ n­íc cña ThuÊn lµ ®­êng lèi trÞ n­íc cña «ng Th¸nh, ®­êng lèi thu phôc lßng ng­êi. Theo Lª Quý §«n, vua Nghiªu, vua ThuÊn ®· v©ng mÖnh trêi trÞ thiªn h¹. Nh­ng trong thiªn h¹ th× cã ng­êi tµi, kÎ hÌn, ng­êi dung tôc, kÎ kú tµi bÈm sinh, do ®ã cÇn ph¶i cã chÝnh s¸ch tuú tµi n¨ng ng­êi ta mµ dïng, thuËn theo lÏ sèng cña ng­êi ta mµ lµm cho thiªn h¹ ®­îc yªn. Dung n¹p hä cho cã ®¹o, nu«i d­ìng hä cho cã tiÕt ®é. Thêi b×nh cã thÓ kh«ng cã Ých, nh­ng lóc cã viÖc khÈn cÊp, tÊt cã chç dùa.

Lª Quý §«n cho r»ng, trÞ n­íc ph¶i gi÷ ®­îc Lôc th­ nh­ Th¸i C«ng ®· viÕt. §ã lµ nh©n, nghÜa, trÝ, tÝn, dòng, m­u vµ ph¶i coi träng tam b¶o: ®¹i c«ng, ®¹i n«ng, ®¹i th­¬ng. Lôc th­ ph¸t triÓn th× n­íc thÞnh v­îng mµ tam b¶o vÑn toµn th× yªn vua.

T­ t­ëng ®øc trÞ cña Lª Quý §«n lµ mét chÝnh s¸ch khoan hoµ, d­ìng d©n. §ã lµ chÝnh s¸ch vç vÒ n­íc xa, th­¬ng yªu n­íc gÇn, hËu ng­êi cã ®øc, tin ng­êi cã nh©n, cù tuyÖt kÎ gian ¸c.

Trong t­ t­ëng ®øc trÞ cña m×nh, Lª Quý §«n ®Ò cao quan niÖm d©n lµ gèc n­íc cña Nho gi¸o.

Trong Th­ kinh diÔn nghÜa nhiÒu lÇn khi bµn ®Õn viÖc §¹i Vò nãi víi vua ThuÊn, ThiÖu C«ng khuyªn Thµnh V­¬ng, Lª Quý §«n ®Òu kh¼ng ®Þnh t­ t­ëng: d©n lµ c¨n b¶n cña n­íc, c¨n b¶n v÷ng ch¾c th× n­íc míi yªn, chÝnh s¸ch hay cèt ë ®øc. Vµ chÝnh s¸ch hay cèt lµm cho d©n no ®ñ. Th­¬ng yªu d©n ®Ó h­ëng mÖnh trêi l©u dµi vµ muèn h­ëng  mÖnh trêi l©u dµi ph¶i th­¬ng yªu d©n.

Trong V©n ®µi lo¹i ng÷, Lª Quý §«n viÕt r»ng: Bèn biÓn bao la, d©n c­ ®«ng ®óc, v× thÕ trêi cö ra mét ng­êi ®Ó thèng trÞ, l¹i ®Æt ra c¸c quan ®Ó gióp viÖc nh­: c«ng, khanh, ®¹i phu vµ c¸c phÇn viÖc. TrÝ thøc ng­êi ta cã kÎ cao, ng­êi thÊp, tµi danh, cã ng­êi lµnh, ng­êi chËm lµ do trêi phó bÈm. Nh­ng gi÷ g×n t©m thuËt ph¶i nhê ë c«ng phu tu tØnh. C«ng phu Êy lóc ®Çu nh­ tæ mèi ®ïn sau to dÇn nh­ gß nói, tõ trong nhµ ra ngoµi ®ång néi, kÎ d­íi th× nghe ngãng, ng­êi trªn th× tr«ng xuèng. LÊy ®oan thuÇn lµm gèc, gi÷ g×n cÈn thËn, kÝnh cÈn, c«ng b»ng, trong s¹ch, th«ng suèt, th¼ng th¾n mµ khoan hoµ, siªng n¨ng mµ ®iÒm tÜnh, lóc nµo còng nh­ lóc nµo, thÕ lµ ®­îc lßng ng­êi. §· ®­îc lßng ng­êi, tÊt hîp ý trêi.

Trong t­ t­ëng ®øc trÞ cña m×nh, mét mÆt, Lª Quý §«n coi träng Lôc th­, lÊy d©n lµm gèc n­íc, nh­ng mÆt kh¸c, theo «ng trÞ n­íc khi dïng lÔ nghÜa ph¶i kÕt hîp chÆt chÏ víi luËt ph¸p, víi h×nh ph¹t.

Trong QuÇn th­ kh¶o biÖn, Lª Quý §«n chÐp r»ng: ë cuèi ®êi §«ng Chu, thiªn h¹ chia xÎ, c¸c n­íc ®Êt nh­ nhau, ®øc b»ng nhau, kh«ng n­íc nµo v­ît lªn trªn, chØ cã lÊy ®øc mµ phôc ng­êi, kh«ng thÓ dïng trÝ lùc mµ giµnh phÇn th¾ng. Kh«ng dïng nh©n chÝnh ®Ó thu phôc lßng ng­êi th× kh«ng ®­îc, c¸i lý ®ã thËt râ rµng… Nh­ng cã ng­êi hái r»ng, n­íc biÕn ®éng, lµm chÝnh sù nªn  chuéng “khoan” hay nªn chuéng “nghiªm”. ¤ng cho r»ng, lµm chÝnh sù ph¶i gi÷ lÏ c«ng b»ng míi ®øng v÷ng ®­îc. Ph¸p ®é lµ chung cña c¶ thiªn h¹. ¤ng vua kh«ng lÊy ý riªng m×nh mµ lµm cho téi nÆng hay nhÑ. BÇy t«i kh«ng lÊy ý riªng m×nh mµ tha ®iÒu nµy hay ph¸t ®iÒu kia.

Khi kh¼ng ®Þnh t­ t­ëng trÞ n­íc b»ng ®¹o ®øc kÕt hîp víi ph¸p trÞ, lÊy ®¹o ®øc lµm nÒn t¶ng, ph¸p ®é lµm kû c­¬ng, Lª Quý §«n ®· cho r»ng, nhµ TÇn theo ph¸p trÞ kh«ng tu söa vÒ mÆt nh©n nghÜa song ®· duy tr× viÖc thèng trÞ rÊt cã ph¸p ®é kû c­¬ng. C¸ch trÞ n­íc cña nhµ TÇn nhµn rçi mµ ®­îc yªn trÞ, gi¶n ­íc mµ l¹i tinh t­êng, kh«ng phiÒn t¹p mµ thµnh c«ng. Tuy nhiªn, theo Lª Quý §«n “tiÕc r»ng TÇn Thuû Hoµng hiÕu danh, thÝch g©y sù, kh«ng biÕt khoan gi·n, trÊn tÜnh ®Ó cè kÕt lßng ng­êi, ®ét nhiªn sinh ra c¸ch cai trÞ nãng nÈy, phiÒn to¸i, ®­a ®Õn c¸i gèc bÞ lung lay, tinh hoa bÞ hao kiÖt”.

Lý t­ëng trÞ n­íc cña Lª Quý §«n lµ lý t­ëng Nghiªu ThuÊn kÕt hîp víi ph¸p trÞ. Coi ®øc trÞ lµ c¸i c¬ b¶n, lÊy ph¸p luËt ®Ó r¨n ®e.

Trong t­ t­ëng ®øc trÞ kÕt hîp víi ph¸p trÞ cña m×nh, Lª Quý §«n lu«n coi träng ng­êi hiÒn tµi. Trong QuÇn th­ kh¶o biÖn, khi luËn vÒ ®¹o trÞ n­íc, Lª Quý §«n ®· cho r»ng, cÇu ng­êi hiÒn tµi kh«ng thÓ qu¸ kü, dïng ng­êi kh«ng thÓ qu¸ kh¾t khe, chän ng­êi lµm quan kh«ng c©u nÖ míi cò, lÊy ng­êi lµm viÖc kh«ng c©u nÖ trÎ giµ. Trong thiªn h¹, ng­êi anh tµi th× Ýt, kÎ hÌn kÐm th× nhiÒu, ng­êi hµo hïng cøng r¾n th× kh«ng bao nhiªu, kÎ nhá män tÇm th­êng th× ®©u ®©u còng thÊy. Ng­êi ®Ó thß mòi dïi(1) chưa chắc đã là hiếu danh, người gõ sừng(2) chưa chắc đã thích tiền.

Theo Lê Quý Đôn, khi dùng người hiền tài cần phải bồi dưỡng và xây dựng. Mỗi người đều có năng lực riêng của mình, cần phải vun trồng những năng lực ấy để họ đảm đương được các công việc khác nhau của xã hội. Con người không ai không có nhược điểm, nếu bài xích nhược điểm, thêm điều xấu vào nhược điểm, nếu chỉ quan tâm đến sự nhút nhát, cho đó là người hiền, người thực thà, là người có đạo đức rồi cất nhắc họ thì bỏ qua năng lực thật sự của xã hội. Nhân tài sinh ra và nuôi dưỡng rất khó mà phá đi thì rất dễ, khí chất của kẻ sĩ làm cho nẩy nở thì rất khó, song ngăn trở nó thì rất dễ.

Mặc dù hết sức quan tâm đến tài năng của con người, song Lê Quý Đôn cũng thấy đạo đức là quan trọng. Ông cho rằng, nếu người có đức, có tài nhậm chức thì xã hội thịnh trị, người bè cánh hung ác nhậm chức thì xã hội loạn (Thư kinh diễn nghĩa). “Muốn thống nhất thiên hạ thì không chỉ có tài mà phải có lượng. Tài đó là sự anh minh. Lượng đó là sự kiên nhẫn. Tài để dùng được việc, lượng để giữ được chí” (Quần thư khảo biện). Theo ông, người quân tử phải giữ được 9 điều hay thì mới gọi là người có đức. Đó là, 1. Kiến bang năng mệnh quy; 2. Điền năng thi mệnh; 3.Tác khí năng minh; 4. Sứ năng tạo mệnh; 5.Thăng cao năng phú; 6. Sư lữ năng thệ; 7. Sơn xuyên năng thuyết; 8. Tang kí năng lụy; 9. Tế tự năng ngữ. (Nghĩa là: 1.Khi xây dựng một nước, thì  biết bói rùa; 2. Khi đi săn bắn, thì biết ra mệnh lệnh; 3. Khi làm đồ đạc gì, thì biết làm được bài Minh; 4. Khi đi sứ, có thể tạo được từ mạng; 5. Khi lên cao, thì biết làm thơ ca; 6. Trong việc sư lữ, thì biết làm lời thệ quân; 7. Về núi sông, thì có lý thuyết; 8. Trong viêc tang ma, thì biết đặt tên hèm; 9. Trong việc tế tự, thì nói được nghi tiết)(3).

Bảo vệ các tư tưởng đạo đức theo quan điểm tam cương ngũ thường của Nho giáo, trung thành tuyệt đối với hệ giá trị  tu, tề, trị, bình, Lê Quý Đôn luôn ngợi ca các nhân cách đạo đức khẳng khái và các tấm gương tận trung, tận hiếu. Trong Kiến văn tiểu lục, Lê Quý Đôn đã nêu tấm gương đạo đức của Lỗ Trọng Liên, người nước Tề, sinh vào thời Chiến quốc, không ra làm quan, sang nước Triệu ở. Gặp lúc nhà Tần vây nước Triệu, người nước Triệu muốn suy tôn nhà Tần lên ngôi hoàng đế, để xin bãi binh. Trọng Liên nói, nếu nhà Tần nghiễm nhiên xưng đế thì Trọng Liên này chỉ có việc ra biển Đông để chết mà thôi. Nhà Tần nghe được câu ấy phải rút quân về. Sau Bình Nguyên Quân mang ngàn vàng mừng Trọng Liên để làm lễ thọ. Trọng Liên không nhận và nói: Người sĩ phu sở dĩ được quý trọng là ở chỗ cứu giúp người ta trong lúc hoạn nạn mà không nhận tạ ơn. Nếu nhận lấy thì không khác gì trò buôn bán. Lê Quý Đôn viết: “Phong độ khí tiết của Trọng Liên thật cao quý”.

Cũng như Trọng Liên thời Chiến quốc, Lê Quý Đôn đã ngợi ca khí phách của Chu Văn An “dâng sớ xin chém đầu bọn nịnh thần làm rung động cả trong triều ngoài quận”. Ông cũng đề cao nhân cách của Đặng Tảo(4) dưới triều Trần Anh Tông và Minh Tông mặc dù được vua ban ơn nhưng không lấy làm vui mừng mà cam tâm ở nơi đồng ruộng thanh bạch. Lê Quý Đôn còn ngợi ca Trương Đỗ ba lần dâng lời can không được vua dùng, bỏ quan về ở ẩn, ngợi ca Bùi Mộng Hoa chống lại sự chuyên quyền của Hồ Quý Ly, Trần Đình Thâm giả điếc để tránh tai hoạ. Lê Quý Đôn đã gọi những người này là “những người trong sạch, cứng rắn, cao thượng, thanh liêm, có phong độ như sĩ quân tử đời Tây Hán”.

Tư tưởng đạo đức của Lê Quý Đôn là tư tưởng đạo đức Nho gia, tư tưởng đạo đức thời Nghiêu Thuấn. Trong xã hội của ông, đạo đức đang suy vi, tham nhũng hoành hành, vua quan ăn chơi xa xỉ, người dân đói khổ. Ông kêu gọi mọi người hãy trở về thời kỳ hoàng kim của chế độ phong kiến. Mong muốn xã hội vua hiền, tôi trung là lý tưởng đạo đức của Lê Quý Đôn.