VỀ TÍNH PHỔ BIẾN VÀ TÍNH ĐẶC THÙ TRONG ĐỔI MỚI CHỦ NGHĨA XÃ HỘI HIỆN NAY

Cũng như mọi sự vật, hiện tượng khác, chủ nghĩa xã hội hàm chứa những thuộc tính, những mặt, những mối liên hệ, những sự vận động và biến đổi vừa có tính phổ biến, vừa mang tính đặc thù, cái chung và cái riêng, gắn với những điều kiện không gian, thời gian, những hoàn cảnh lịch sử, cụ thể nhất định. Chủ nghĩa xã hội ra đời là sản phẩm của cuộc đấu tranh giai cấp gay go, quyết liệt giữa giai cấp vô sản và tư sản, do lý luận của chủ nghĩa Mác - Lênin dẫn đường.

Chủ nghĩa xã hội ra đời là một chế độ xã hội hơn hẳn về chất so với chủ nghĩa tư bản, phù hợp quy luật tiến hoá của lịch sử nhân loại, đánh dấu bằng cuộc Cách mạng xã hội chủ nghĩa tháng Mười Nga vĩ đại năm 1917. Từ đó đến nay, chủ nghĩa xã hội đã giành được những thành tựu vĩ đại, đóng góp xứng đáng vào sự phát triển lịch sử nhân loại, là một động lực mạnh mẽ thúc đẩy tiến bộ xã hội. Song, do chưa có mô hình phù hợp, cùng với những sai lầm chủ quan của một số đảng nên chủ nghĩa xã hội đã trải qua những khó khăn, thách thức to lớn, thậm chí sụp đổ, thoái trào, như các nước xã hội chủ nghĩa ở Đông Âu và Liên Xô trong những năm cuối thập niên 80 đầu thập niên 90 của thế kỷ XX. Từ thực tế đó, các đảng cộng sản và công nhân, các nhà khoa học, các chính trị gia...(*)ở các nước trên thế giới đã, đang và sẽ tiếp tục nghiên cứu, phân tích những căn nguyên dẫn đến những thành công và thất bại của chủ nghĩa xã hội hiện thực nhằm rút ra những kinh nghiệm quý báu cho mỗi quốc gia trong lựa chọn hình thức, bước đi cho phù hợp để đạt mục tiêu cách mạng đã xác định. Đảng Cộng sản Việt Nam cũng như các đảng cộng sản anh em khác đã nhìn thấy và chỉ rõ những nguyên nhân dẫn đến sự trì trệ, khủng hoảng, sụp đổ của chủ nghĩa xã hội hiện thực ở Liên Xô và Đông Âu, bao gồm cả những nguyên nhân khách quan và chủ quan, bên trong và bên ngoài, sâu xa và trực tiếp, chủ yếu và quan trọng. Trong đó, có nguyên nhân rất cơ bản cần được xem xét khách quan là ở một số nước đã nhận thức giáo điều về chủ nghĩa Mác - Lênin, về mối liên hệ giữa tính phổ biến và tính đặc thù của chủ nghĩa xã hội nhằm tránh rập khuôn, máy móc.

Thực chất mối quan hệ giữa tính phổ biến và tính đặc thù trong đổi mới chủ nghĩa xã hội hiện nay là sự phản ánh khách quan mối liên hệ giữa đặc trưng chung của chủ nghĩa xã hội với những mô hình xã hội xã hội chủ nghĩa cụ thể vốn rất đa dạng, phong phú đòi hỏi các chủ thể cần nhận thức, tổ chức hiện thực hóa tránh phiến diện và rập khuôn, máy móc. Nội dung tính phổ biến của chủ nghĩa xã hội là cái chung nhất, cái đặc trưng bản chất về chủ nghĩa xã hội, giúp cho giai cấp công nhân ở mỗi quốc gia sau khi giành được chính quyền và lãnh đạo xã hội hiện thực hóa theo quan điểm của các nhà kinh điển chủ nghĩa Mác - Lênin đã khái quát từ thực tiễn cuộc đấu tranh cách mạng và hoạt động lý luận. Bàn về tính phổ biến của chủ nghĩa xã hội, C.Mác và Ph.Ăngghen cho rằng nó là cuộc cách mạng có tính chất toàn thế giới và phải tiến hành theo những nguyên lý cơ bản, đặc trưng chung... Tính phổ biến của chủ nghĩa xã hội không phải là sản phẩm do sự nhào nặn của tư duy một cách khiên cưỡng và áp đặt theo ý muốn chủ quan; trái lại, đó là thuộc tính khách quan của chủ nghĩa xã hội. Bởi lẽ, chủ nghĩa xã hội hiện thực không phải là kết quả bắt nguồn từ ý niệm, luân lý, đạo đức mà hiện thực phải khuôn theo, mà là một tất yếu lịch sử, là quy luật tiến hoá của lịch sử vận động, biến đổi và thay thế các hình thái kinh tế - xã hội từ thấp đến cao như một quá trình lịch sử tự nhiên.

Tính phổ biến của chủ nghĩa xã hội được quy định bởi các giá trị của nó cũng như các nhân tố quy định và cấu thành nó, là những giá trị phổ biến toàn nhân loại, không ra đời một cách tự phát hay từ hư vô. Chủ nghĩa xã hội hiện thực được sản sinh ra dựa trên những tiền đề khách quan về kinh tế, chính trị, văn hoá, xã hội, vật chất - kỹ thuật và giá trị tinh thần xã hội mà nhân loại, trực tiếp là dưới chủ nghĩa tư bản đã tạo ra. Đó là nền đại công nghiệp, là giai cấp vô sản hiện đại, các cuộc cách mạng công nghiệp, cách mạng khoa học - kỹ thuật và ngày nay là cách mạng khoa học - công nghệ hiện đại và các thành tựu văn minh khác, cùng với các giá trị văn hoá tinh thần và nhất là tư tưởng xã hội chủ nghĩa, với đỉnh cao là chủ nghĩa xã hội khoa học...

Chủ nghĩa Mác - Lênin nói chung, chủ nghĩa xã hội khoa học nói riêng là học thuyết khoa học, cách mạng đã luận chứng sâu sắc và đúng đắn các quy luật, tính quy luật khách quan, tất yếu, phổ biến của quá trình chuyển biến cách mạng từ hình thái kinh tế - xã hội tư bản lên hình thái kinh tế - xã hội cộng sản chủ nghĩa. Những nguyên lý, quy luật, tính quy luật đó mang tính phổ biến đối với tất cả các quốc gia - dân tộc trên thế giới mà không loại trừ tính đặc thù của bất cứ quốc gia, dân tộc nào. Bởi vậy, chủ nghĩa Mác - Lênin, chủ nghĩa xã hội khoa học là học thuyết khoa học, cách mạng, là lý luận của phong trào vô sản thế giới, cơ sở lý luận để các đảng cộng sản và công nhân vận dụng, đề ra đường lối, chiến lược, sách lược cách mạng của mình.

Tính phổ biến của chủ nghĩa xã hội hiện thực biểu hiện tập trung ở bản chất, đặc trưng và mục tiêu của nó. Chủ nghĩa xã hội hiện thực, theo quan điểm của chủ nghĩa Mác – Lênin, về bản chất, là một chế độ xã hội xoá bỏ áp bức, bóc lột, bất công; thực hiện tiến bộ và công bằng xã hội, tạo ra các điều kiện, tiền đề để giải phóng giai cấp, giải phóng dân tộc và giải phóng con người. Đó là một xã hội mà “tự do của mỗi người là điều kiện cho sự tự do và phát triển của tất cả mọi người”. Chủ nghĩa xã hội là chế độ xã hội khác về chất so với mọi chế độ xã hội dựa trên chế độ tư hữu về tư liệu sản xuất chủ yếu đã có trong lịch sử, thể hiện ở những đặc trưng có tính phổ quát mà các nước đi lên chủ nghĩa xã hội đang tìm cách xây dựng. Đó là xã hội xây dựng trên cơ sở nền kinh tế phát triển cao, dựa trên lực lượng sản xuất tiên tiến, hiện đại, chế độ công hữu về tư liệu sản xuất và thực hiện phân phối theo lao động là chủ yếu. Về chính trị, đó là chế độ dân chủ xã hội chủ nghĩa đem lại quyền dân chủ thực sự cho đại đa số nhân dân; là Nhà nước của nhân dân, do nhân dân và vì nhân dân do Đảng Cộng sản lãnh đạo. Về văn hóa, đó là nền văn hóa xã hội chủ nghĩa vừa tiên tiến, hiện đại, khoa học vừa mang đậm tính dân tộc. Về xã hội, con người có cuộc sống ấm no, tự do, hạnh phúc, có điều kiện phát triển toàn diện cá nhân; các dân tộc bình đẳng, đoàn kết, tôn trọng và giúp đỡ lẫn nhau cùng phát triển; có quan hệ hữu nghị, hợp tác với các nước trên thế giới.

Những đặc trưng đó của chủ nghĩa xã hội đã được chủ nghĩa Mác - Lênin và các Đảng Cộng sản, nhất là các Đảng Cộng sản cầm quyền ở các nước xã hội chủ nghĩa, trong đó có Đảng Cộng sản Việt Nam, trong quá trình xây dựng chủ nghĩa xã hội nhận thức ngày càng đầy đủ hơn, sáng tỏ hơn và từng bước hoàn thiện trong công cuộc đổi mới hiện nay. Việc hiện thực hóa các đặc trưng có tính phổ biến đó của chủ nghĩa xã hội cũng không ngoài mục tiêu là làm cho bản chất của chủ nghĩa xã hội, các giá trị xã hội chủ nghĩa ngày càng được bộc lộ đầy đủ hơn, vững chắc hơn và hướng tới lý tưởng giải phóng xã hội, giải phóng con người, vì con người, cho con người. Trong quá trình xây dựng chủ nghĩa xã hội, nhất là quá trình đổi mới, cải cách, Đảng Cộng sản Việt Nam và Đảng Cộng sản Trung Quốc cũng như các đảng anh em khác tiếp tục bổ sung, phát triển các quy luật phổ biến đó trong điều kiện lịch sử mới, làm cho nhận thức về chủ nghĩa xã hội và con đường đi lên chủ nghĩa xã hội ngày càng sáng tỏ hơn. Đối với Đảng ta, quan niệm về chủ nghĩa xã hội và con đường đi lên chủ nghĩa xã hội đã được khẳng định trong Cương lĩnh xây dựng đất nước trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội (Bổ sung, phát triển năm 2011). Những quan niệm về chủ nghĩa xã hội và con đường đi lên chủ nghĩa xã hội mà Cương lĩnh của Đảng ta đã chỉ ra không chỉ mang tính đặc thù Việt Nam, mà còn có giá trị phổ biến.

Tính phổ biến của chủ nghĩa xã hội trong đổi mới, cải cách còn được quy định bởi những tác động của các nhân tố thời đại; do đó, có những đặc tính chung phù hợp với giai đoạn hiện nay của thời đại. Những đặc tính chung, có tính phổ biến của chủ nghĩa xã hội đổi mới, cải cách không chỉ biểu hiện trong nội dung, đặc điểm của chủ nghĩa xã hội, mà còn ở con đường đi lên, những tính quy luật phát triển của chủ nghĩa xã hội hiện nay. Sự vận động của các quy luật phổ biến cũng có những nét mới và do đó, phương hướng đi lên chủ nghĩa xã hội của các nước xã hội chủ nghĩa cũng sẽ có những nét chung, sự phát triển thích ứng, phù hợp với yêu cầu mới trong giai đoạn hiện nay của thời đại. Trong đó, nổi bật nhất là đều phải xây dựng và phát triển nền kinh tế thị trường xã hội chủ nghĩa, tích cực hội nhập quốc tế, thực hiện công nghiệp hóa, hiện đại hóa gắn với phát triển kinh tế tri thức; lấy khoa học - công nghệ hiện đại, giáo dục - đào tạo làm động lực, thực hiện đa phương hóa, đa dạng hóa quan hệ quốc tế... Điều đó cho thấy tính phổ biến của chủ nghĩa xã hội hiện thực cũng có sự phát triển biện chứng, nó không đứng yên, bất biến mà luôn mang hơi thở của thời đại. Cho nên, lý luận về chủ nghĩa xã hội và con đường đi lên chủ nghĩa xã hội không ngừng được bổ sung và phát triển cùng với sự phát triển của hiện thực thời đại.

Nội dung tính đặc thù của chủ nghĩa xã hội là phản ánh cái riêng, đặc trưng cụ thể được vận dụng ở các quốc gia, dân tộc sau khi giai cấp công nhân giành được chính quyền và lãnh đạo tiến hành cách mạng xã hội chủ nghĩa trên cơ sở vận dụng những quy luật chung. Trong khi khẳng định và luận chứng tính phổ biến của chủ nghĩa xã hội đổi mới, cải cách trong giai đoạn hiện nay của thời đại, chúng ta không bao giờ được quên rằng, chủ nghĩa xã hội ở mỗi quốc gia, dân tộc lại luôn là một thực thể xã hội độc lập mang đậm tính dân tộc, tính đặc thù của nó, nên hết sức đa dạng và phong phú, muôn màu, muôn vẻ. Đã có một thời, do tư duy giáo điều, xơ cứng, thiếu độc lập, tự chủ nên người ta đã coi nhẹ hoặc nhận thức không đúng đắn và đầy đủ về tính đặc thù của chủ nghĩa xã hội; trái lại, tuyệt đối hóa tính phổ biến của nó. Sự sao chép, rập khuôn mô hình Xô viết là một thực tế. Không phải ngẫu nhiên mà khi mô hình chủ nghĩa xã hội kiểu Xô viết trở nên lỗi thời trước những biến đổi mới của thế giới, thì sự trì trệ, khủng hoảng của chủ nghĩa xã hội hiện thực diễn ra đồng loạt, đồng thời ở các nước xã hội chủ nghĩa. Tình hình đó đặt ra tính cấp thiết của cải tổ, cải cách, đổi mới ở các nước xã hội chủ nghĩa dẫn đến những kết quả khác nhau như chúng ta đã thấy.

Nhân đây cũng cần khẳng định lại một lần nữa rằng, sự sụp đổ của chủ nghĩa xã hội hiện thực ở Liên Xô và Đông Âu là sự sụp đổ của một mô hình đã lỗi thời không tiến kịp cùng thời đại, chứ không phải là sự sụp đổ của chủ nghĩa Mác - Lênin, của chủ nghĩa xã hội khoa học như các thế lực chống cộng và cơ hội rêu rao. Cũng chính trong quá trình đổi mới, cải cách chủ nghĩa xã hội, Đảng Cộng sản Việt Nam và Đảng Cộng sản Trung Quốc, bên cạnh việc tiếp tục kiên định đi lên chủ nghĩa xã hội, đã luôn khẳng định tính đúng đắn của các nguyên lý phổ biến của chủ nghĩa Mác - Lênin, các giá trị của chủ nghĩa xã hội; đồng thời, tích cực tìm tòi, bổ sung, phát triển lý luận và hoạt động thực tiễn xây dựng chủ nghĩa xã hội phù hợp với điều kiện, hoàn cảnh lịch sử cụ thể của mình. Lý luận của Đảng Cộng sản Trung Quốc về “chủ nghĩa xã hội đặc sắc Trung Quốc”, lý luận của Đảng Cộng sản Việt Nam về chủ nghĩa xã hội và con đường đi lên chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam đã làm sáng tỏ hơn tính đặc thù của chủ nghĩa xã hội hiện nay.

Về tính đặc thù của chủ nghĩa xã hội, C.Mác và Ph.Ăngghen đã khẳng định giai cấp công nhân muốn hoàn thành sứ mệnh lịch sử thế giới thì trước hết phải “tự vươn lên thành giai cấp dân tộc, phải tự mình trở thành dân tộc”([1]). Và “cuộc đấu tranh của giai cấp vô sản chống giai cấp tư sản dù về mặt nội dung, không phải là cuộc đấu tranh dân tộc, nhưng lúc đầu lại mang hình thức đấu tranh dân tộc. Đương nhiên là trước hết giai cấp vô sản mỗi nước phải thanh toán xong giai cấp tư sản nước mình đã”([2]). V.I.Lênin cũng nhấn mạnh: “Tất cả các dân tộc đều sẽ đi đến chủ nghĩa xã hội, đó là điều không tránh khỏi, nhưng tất cả các dân tộc đều tiến tới chủ nghĩa xã hội không phải một cách hoàn toàn giống nhau; mỗi dân tộc sẽ đưa đặc điểm của mình vào hình thức này hay hình thức khác của chế độ dân chủ, vào loại này hay loại khác của chuyên chính vô sản...”([3]). Tính đặc thù của chủ nghĩa xã hội được quy định bởi đặc điểm của mỗi quốc gia dân tộc về kinh tế, chính trị, văn hóa, xã hội, cả truyền thống và hiện đại. Chẳng hạn, về kinh tế, đó là sự khác nhau giữa các nước đi lên chủ nghĩa xã hội về điểm xuất phát, trình độ phát triển kinh tế, trình độ phát triển của lực lượng sản xuất, của nền đại công nghiệp, cơ cấu kinh tế, cơ cấu thành phần kinh tế, sự phát triển của khoa học - công nghệ. Sự tồn tại các hình thức của các quan hệ sản xuất, tính chất, mức độ mâu thuẫn giai cấp, dân tộc, sự chống đối của giai cấp tư sản và các thế lực phản động. Vị trí, vai trò, năng lực, kinh nghiệm lãnh đạo của các Đảng Cộng sản, trình độ giác ngộ và vai trò của giai cấp công nhân, sức mạnh của khối liên minh công - nông - trí, đoàn kết dân tộc và sự đồng tình ủng hộ của nhân dân... ở mỗi nước mang tính đặc thù, không thể áp đặt khuôn mẫu nước này cho nước khác .

Như vậy, có thể khẳng định, việc nhận thức và giải quyết đúng đắn mối quan hệ giữa tính phổ biến và đặc thù của chủ nghĩa xã hội liên quan trực tiếp đến vận mệnh, tương lai của chủ nghĩa xã hội trong đổi mới, cải cách. Việc coi nhẹ, hạ thấp, tách rời hoặc tuyệt đối hoá bất cứ mặt nào đều ảnh hưởng to lớn, sâu sắc đến sự tồn tại, phát triển của chủ nghĩa xã hội hiện thực trong thời đại hiện nay. Nhận thức đầy đủ, đúng đắn mối quan hệ phổ biến và đặc thù trong quá trình đổi mới xây dựng chủ nghĩa xã hội, Đảng Cộng sản Việt Nam đã đề ra cương lĩnh, đường lối cách mạng đúng đắn, sáng tạo nên sự nghiệp đổi mới đất nước đã giành được những thắng lợi có ý nghĩa lịch sử. Trong quá trình đổi mới Đảng ta đã tổng kết những bài học lớn, đồng thời chỉ ra những định hướng để giải quyết các mối quan hệ lớn trong công cuộc xây dựng chủ nghĩa xã hội ở nước ta hiện nay, như “quan hệ giữa đổi mới, ổn định và phát triển; giữa đổi mới kinh tế và đổi mới chính trị; giữa kinh tế thị trường và định hướng xã hội chủ nghĩa; giữa phát triển lực lượng sản xuất và xây dựng, hoàn thiện từng bước quan hệ sản xuất xã hội chủ nghĩa; giữa tăng trưởng kinh tế và phát triển văn hóa, thực hiện tiến bộ và công bằng xã hội; giữa xây dựng chủ nghĩa xã hội và bảo vệ Tổ quốc xã hội chủ nghĩa; giữa độc lập, tự chủ và hội nhập quốc tế; giữa Đảng lãnh đạo, Nhà nước quản lý, nhân dân làm chủ... không phiến diện, cực đoan, duy ý chí”([4]). Nắm vững mục tiêu độc lập dân tộc gắn liền với chủ nghĩa xã hội trên nền tảng chủ nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh, trung thành và vận dụng sáng tạo các nguyên lý phổ biến vào điều kiện hoàn cảnh của đất nước, bối cảnh thời đại. Nghiên cứu mối liên hệ giữa tính phổ biến và tính đặc thù trong đổi mới chủ nghĩa xã hội hiện nay, chúng ta có thể rút ra một số vấn đề cơ bản dưới đây:

Thứ nhất, muốn sự nghiệp đổi mới chủ nghĩa xã hội ở mỗi nước giành được thắng lợi phải đặt nó trong tổng hòa các mối quan hệ, như giữa cái chung và cái riêng, giữa lý luận và thực tiễn; không xơ cứng, máy móc, áp đặt chủ quan. Nắm chắc bản chất đặc trưng của chủ nghĩa xã hội mà học thuyết Mác - Lênin đã chỉ ra, kế thừa thành tựu của chủ nghĩa xã hội hiện thực và vận dụng sáng tạo vào công cuộc đổi mới toàn diện đất nước để đạt được những mục tiêu cách mạng đề ra. Đặc biệt, trong xu thế toàn cầu hóa ngày càng mở rộng, quan hệ giữa các nước có chế độ chính trị - xã hội khác nhau và ngay cả quan hệ giữa các nước xã hội chủ nghĩa với nhau cần tận dụng mặt tích cực, hạn chế tối đa mặt tiêu cực. Các đảng cộng sản, nhà nước xã hội chủ nghĩa phải có chiến lược cách mạng đúng đắn, đa dạng hóa các quan hệ quốc tế theo hướng tạo điều kiện thuận lợi cho đất nước, phát huy sức mạnh trong nước, sức mạnh thời đại để hiện thực hóa giá trị và mục tiêu xây dựng chủ nghĩa xã hội...

Thứ hai, thường xuyên tổng kết thực tiễn để rút ra bài học kịp thời, bao gồm cả những thành tựu và hạn chế nhằm tìm ra những giải pháp hữu hiệu chỉ đạo công cuộc đổi mới chủ nghĩa xã hội ở mỗi nước cho phù hợp. Sự nghiệp xây dựng chủ nghĩa xã hội là một quá trình cách mạng khó khăn, phức tạp, lâu dài, phụ thuộc vào nhiều yếu tố, bao gồm cả khách quan lẫn chủ quan, cả thuận lợi lẫn khó khăn. Thực tiễn luôn diễn ra sinh động, muôn màu muôn vẻ; vì thế, đảng cộng sản ở các nước xã hội chủ nghĩa phải tiến hành đánh giá một cách khách quan những thành tựu đạt được và những mặt còn hạn chế ở từng giai đoạn cách mạng, tìm ra những nguyên nhân và phương hướng kịp thời khắc phục những yếu kém thì mới khỏi rơi vào chủ nghĩa xã hội không tưởng và giành thắng lợi.

Thứ ba, kiên quyết đấu tranh chống lại những tư tưởng trì trệ, bảo thủ không chịu tìm tòi, đổi mới, mở rộng hợp tác và xa rời thực tiễn. Sự nghiệp xây dựng chủ nghĩa xã hội là một quá trình cách mạng không ngừng, diễn ra toàn diện trên các lĩnh vực của đời sống xã hội đặt dưới sự lãnh đạo của chính đảng của giai cấp công nhân, dựa trên nền tảng lý luận Mác - Lênin dẫn đường. Chủ nghĩa xã hội là chế độ xã hội hơn hẳn về chất so với chủ nghĩa tư bản, nhưng đang trong quá trình tìm tòi xây dựng và luôn bị các thế lực thù địch tìm cách chống phá. Đồng thời, các nước giành được độc lập dân tộc và đi lên chủ nghĩa xã hội với điểm xuất phát thấp, cơ sở vật chất còn nghèo nàn, lạc hậu và đời sống của nhân dân lao động còn nhiều khó khăn. Vì vậy, các đảng cộng sản và các nhà nước xã hội chủ nghĩa cần thường xuyên nâng cao năng lực lãnh đạo, quản lý xã hội, tích cực đổi mới toàn diện và mở rộng hợp tác quốc tế tạo điều kiện thuận lợi để phát triển đất nước.

Chúng ta tin tưởng rằng, dưới sự lãnh đạo của Đảng Cộng sản, Việt Nam nhất định sẽ đưa sự nghiệp đổi mới đất nước giành được thắng lợi to lớn hơn nữa, thực hiện thắng lợi mục tiêu dân giàu, nước mạnh, dân chủ, công bằng, văn minh, tiến bước cùng thời đại và góp phần xứng đáng vào cuộc đấu tranh của nhân dân tiến bộ trên thế giới vì hòa bình, độc lập dân tộc, dân chủ và tiến bộ xã hội. q